Als dappere pedagogen willen we kinderen en hun opvoeders helpen, uiteraard. Maar we willen onszelf ook graag overbodig maken. Het doel is dat ouders in de toekomst zelf hun problemen kunnen oplossen. We willen zeker geen aangeleerde hulpeloosheid. Ouders worden daarom zo veel mogelijk betrokken in het oplossingsproces. We proberen initiatief en verantwoordelijkheid op zijn minst met hen te delen en daarin stimuleren we opvoeders ook. We proberen ze te ‘empoweren’ en zo min mogelijk te ‘helpen’.
Overbelasting
In principe ben ik het daarmee eens, maar voor complexe problemen ligt het, zoals zo vaak, net iets ingewikkelder. Daar moet je beter kijken. Dat geldt speciaal voor problemen waarin overbelasting een rol speelt. Overbelasting is soms lastig te herkennen. Ouders zeggen bijvoorbeeld dat ze iets niet kunnen. Dan kan het zijn dat er geen sprake is van een slecht zelfbeeld, maar dat ouders het niet kunnen opbrengen te proberen. Als ouders niet op een afspraak komen, hoeft dat geen gebrek aan motivatie te zijn. Het kan ook zijn dat ouders niet meer de puf hebben om te regelen wat er geregeld moet worden voor zo’n afspraak: oppas regelen, OV kaart opladen, afspraken afzeggen bijvoorbeeld. Onderzoekers van TNO die onderzoek doen naar burn-out, hebben daar een mooi term voor: Capacity for Effort oftewel Vermogen tot Inspanning (VtI).
Als je het ontstaan van probleemgedrag in kaart brengt, zul je zien dat VtI vaak een belangrijke rol speelt in de weerstand die in een systeem ontstaat als je het probleem probeert op te lossen.
Voorbeeld
Een peuter heeft moeite met naar bed gaan/inslapen. Het probleem komt je vast bekend voor. Nog een glaasje water, nog een verhaaltje, uit bed komen, de rest van de kinderen wakker houden, enzovoort. De pedagoog gaat samen met de ouders het probleem bekijken en samen komen ze in het gesprek tot de volgende conclusie: een effectieve bedtijdroutine zou het probleem moeten verminderen. Daarvoor is meer duidelijkheid nodig, zowel van ouders als voor de kinderen. De ouders weten dat eigenlijk wel, maar zijn moe. Duidelijkheid geven is daarom lastig. Als je dit in een systeemdiagram zet, ziet dat er zo uit. Er is een duidelijk feedbackloop waarin het probleem zichzelf versterkt.
Als ouders erin slagen om een beter beeld te krijgen van hoe de bedtijdroutine eruit moet zien, en ze kunnen dat hun kind duidelijk maken, dan kan de loop de andere, verbeterende kant op gaan draaien. Meer duidelijkheid geeft een effectievere bedtijdroutine. Hierdoor worden de problemen met inslapen minder waardoor ouders minder vermoeid worden. De duidelijkheid/consequentheid zullen verbeteren. Dit zou dus moeten helpen.
Ouders snappen het probleem en staan 100% achter de oplossing. Toch blijkt in een vervolggesprek dat het probleem niet is opgelost. De ouders zijn niet in staat geweest om een effectieve bedtijdroutine te creëren. Ze hebben geen duidelijkheid naar het kind kunnen scheppen. Wat is er gebeurt? Gebrek aan motivatie, gebrek aan doorzettingsvermogen, gebrek aan competentie?
Weerstand
Nee, de analyse van het systeem blijkt niet voldoende. Het Vermogen tot Inspanning speelt namelijk ook een rol. Deze factor wordt beïnvloed door vermoeidheid van ouders (hoe vermoeider hoe minder vermogen). En het vermogen tot inspanning beïnvloed de duidelijkheid (hoe mee VtI hoe duidelijker).
De interventie die is ingezet, blijkt namelijk een onbedoeld (bij)effect te hebben. Naast dat het de Duidelijkheid verhoogt (blauwe pijl), vermindert het het Vermogen tot Inspanning (de rode pijl). Aanpassing van het eigen gedrag kost immers energie en inspanning. En hoe minder VtI, hoe minder duidelijkheid. De interventie heeft dus een positief én een negatief effect op Duidelijkheid. Afhankelijk van de sterkte van de relaties (welke weegt zwaarder) kan de interventie dus een positief effect, geen effect, of een negatief effect hebben op de slaapproblemen.
Helpen
In die complexe problemen waarin het Vermogen tot Inspanning een belangrijke rol speelt in het bestaande, problematische evenwicht, moet er daarom gekozen worden voor interventies die geen negatief effect hebben op VtI. Cliënten vragen om zelf actie te ondernemen, hoe zinvol dit ook kan zijn, kan het probleem immers versterken. Soms is het nodig om echt te helpen. Zeg niet: ‘Op donderdagochtend is er een inloopochtend, ga daar eens heen’. Dit is teveel gevraagd. Zeg: ‘Ik kom je donderdagochtend ophalen om naar een inloopochtend te gaan’. Alhoewel het uiteindelijke doel is dat mensen zelf in beweging komen, moet je soms helpen bij het zetten van de eerste stap. Als die eerste stap gezet is, kan de loop de andere kant op gaan draaien en zal de situatie verbeteren.
Meer tips? Lees hier waarom je niet te snel moet opgeven. Of Kijk hier voor alle tips.
Meer weten? Kijk waarom kennis over complexiteit belangrijk is voor pedagogen.
Niet alle problemen zijn hetzelfde. Lees hier welke problemen je anders (complex) moet aanpakken.
