Om een goede systeemdenker te worden, is het essentieel om de wereld om ons heen op een andere manier te bekijken. We moeten niet alleen naar een bepaald systeem (soms een probleem) als geheel kijken, maar ook naar de afzonderlijke onderdelen ervan. Het is vooral belangrijk om de onderlinge verbanden en interacties tussen de verschillende onderdelen te begrijpen. Alleen dan hebben we een kans om het systeem, met name het opkomende gedrag ervan, te sturen in de gewenste richting..
Complexe systemen bestaan uit talloze elementen en nog meer interacties tussen die elementen. Het is zo ingewikkeld dat zelfs professionals die met het systeem werken zelden het totaalplaatje overzien. Bovendien zien verschillende professionals verschillende delen van het systeem. Hierdoor wordt het moeilijk om het eens te worden over wat er precies aan de hand is. Zonder een duidelijk overzicht wordt het nog lastiger om te begrijpen hoe het systeem het ongewenste emergent gedrag veroorzaakt.
Wie ziet wat?
Laten we een experiment doen. Vraag aan iemand om het systeem waarin ze werken te beschrijven. Meestal zullen ze een lijst van elementen noemen, zonder veel aandacht te besteden aan de manier waarop deze elementen elkaar beïnvloeden. Een pedagoog zal het bijvoorbeeld hebben over kinderen, hun broers en zussen en hun ouders. Ze noemen vaak ook andere mensen die een rol spelen in het dagelijks leven van het kind. Soms worden ook school, vrienden en sportclubs genoemd, en in sommige gevallen worden zelfs bredere elementen zoals de buurt waarin het kind woont en het jeugdbeleid meegenomen.
Welke elementen worden genoemd, hangt af van de rol van de professional. Een politieagent zal eerder denken aan de buurt waarin een kind opgroeit en aan het gemeentelijk beleid, terwijl een zorgmedewerker op school meer zal letten op de schoolstructuren, leerkrachten en ouders. Een opvoedondersteuner zal vooral kijken naar de ouders en andere gezinsleden.
Het probleem zit in wat we zien
Als je aan elk van deze professionals vraagt waar het fout gaat in het systeem, zullen ze vaak naar een van de elementen op hun lijstje wijzen. De agent zal zeggen dat er te veel jongeren rondhangen in de buurt die een negatieve invloed hebben. En dat komt door te weinig politieaanwezigheid als gevolg van bezuinigingen. De zorgmedewerker zal zeggen dat er op school te weinig ondersteuning is om een drukke leerling te helpen en betere sociale vaardigheden aan te leren. Deze zorg kan niet worden geboden omdat iedereen al zo druk is. De opvoedondersteuner zal zeggen dat de ouders niet goed om kunnen gaan met het drukke gedrag van hun kind en dat ze het niet voldoende kunnen begrenzen. Een psycholoog zal beweren dat het kind ADHD heeft en daarom altijd impulsief is.
Iedereen heeft dus slechts een gedeeltelijk beeld van het systeem. Dit beeld is meestal gebaseerd op de expertise van de professional. Verschillend opgeleide professionals zien daarom verschillende aspecten van het systeem. In een dergelijk geval is het niet vanzelfsprekend dat er een gezamenlijke probleemdefinitie ontstaat, en daarmee ook een gezamenlijke passende oplossing. Wanneer er echter overeenstemming is over hoe het systeem werkelijk in elkaar zit en er een gedeeld begrip is van de situatie of het probleem, wordt het gemakkelijker om naar oplossingen te zoeken.
Plaatjes helpen: Systeemdiagram
Aangezien een systeem bestaat uit talloze elementen en nog meer onderlinge relaties, volstaat een verbale beschrijving niet. Een verhaal over hoe een systeem functioneert, wordt al snel onduidelijk. Wat wel effectief is, is een visuele representatie in de vorm van een diagram. Door gezamenlijk zo’n diagram te maken, krijgt iedereen inzicht in de huidige structuur van het systeem. Dit stelt collega’s uit verschillende disciplines in staat om elkaars perspectieven te begrijpen. Samen kunnen jullie dan het ontstaan van emergent gedrag waarnemen. Pas wanneer er een gedeelde visie op het probleem ontstaat, wordt het mogelijk om gezamenlijk passende interventies te kiezen. Zo kan bijvoorbeeld een politieagent zien hoe extra zorg op school de situatie in zijn wijk kan verbeteren.
In het Engels heten deze diagrammen ‘systemmaps’ maar wij houden het bij systeemdiagrammen.
Voorbeelden
Je ziet dat het maken van systeemdiagrammen steeds meer ‘een ding’ wordt. Ik heb een aantal Nederlandse voorbeelden voor je verzameld:
- Bij de overheid: https://www.dcc-ienw.nl/opleidingsprogramma/system-mapping
- Onderzoeksprogramma’s: https://www.nwo.nl/projecten/raakpro03098-0
- Managementopleidingen: https://www.ru.nl/courseguides/management/courses/master/master-business-administration/man-mbam002-group-model-building/
- Wetenschappelijke artikelen: https://www.researchgate.net/profile/Brynle-Owen/publication/279991790_A_Community_Based_Systems_Diagram_of_Obesity_Causes/links/55a5ebea08ae00cf99c98eca/A-Community-Based-Systems-Diagram-of-Obesity-Causes.pdf
Maar ik kan weer geen voorbeeld vinden van een voorbeeld in de pedagogiek of social work. Misschien toch m’n workshop meer gaan promoten ??
(Als je er meer wilt vinden, laat Google dan zoeken op “system mapping”, “systeemdiagram maken” of “group model building”)
Samen een systeemdiagram maken
Ervaring leert dat systeemdiagrammen het ‘best’ zijn als je ze samen maakt. Dat kan op verschillende manieren. Je kan samen in een kamer gaan zitten en met geeltjes werken of iedereen vanachter zijn eigen bureau met een online programma. Het is altijd handig om het op een of andere manier te onderbouwen, zeker als je het resultaat in een later stadium nog moet verantwoorden. In deze blog kun je meer lezen over Group Model Building.
Begeleiding van zo’n proces is handig, maar je kan ook zelf aan de slag gaan. En alhoewel het in de brainstormingfase handig is om het op papier te doen (post-its o.i.d.), is het handig om het diagram op een gegeven moment wel te digitaliseren
Hulpmiddelen
Voor het maken van een systeemdiagram zijn verschillende hulpmiddelen in omloop. Hier vind je er verschillende. Je vindt daar hun goede en slechte punten en er zijn voorbeelden en links naar gebruiksaanwijzingen. Er is best wel wat verschillende tools beschikbaar, vaak ook nog gratis. Sommige zijn heel simpel, andere hebben veel mogelijkheden en zijn daarom wat lastiger om snel te gebruiken. Sommige hebben meer nadruk op maken van het diagram, andere leggen de nadruk op het delen/vertellen van het diagram.
Zelf proberen?
Er is al een serie van blogs (hier deel 1) over hoe je een diagram zou kunnen maken, onafhankelijk van de tool die je daarvoor gebruikt. Het proces dat in deze blogs beschreven wordt, is vooral een voorbeeld van een proces om zelf eens uit te proberen. Voor een professionele aanpak in je team kun je het beter aanpakken zoals beschreven staat in Group Model Building
Je kunt een van onderstaande tools gebruiken.
Systeemdiagrammen maken complexiteit inzichtelijk. Weten waarom complexiteit belangrijk is voor de pedagogiek? Lees dan deze blog.
Visualiseren van het probleem is een onderdeel van het oplossingsproces. Als je een systeemdiagram hebt, moet je het nog analyseren voordat je een goede interventie kunt selecteren. Bekijk hier onze oplossingen.
