Je vraagt je wellicht af waarom ik een foto van een mierenhoop gebruik in een pedagogisch blog. Wat hebben mieren met kinderen te maken?
Emergentie als gevolg van complexiteit
Het antwoord, het zal je niet verrassen, is complexiteit. Specifieker hebben we hier te maken met het begrip emergentie. Emergent betekent volgens het woordenboek: ‘spontaan optredend, te voorschijn tredend’.
Het woordenboek heeft nog meer te melden: ‘Een emergente kwaliteit of emergent gedrag is het gevolg van toegenomen complexiteit wanneer verschillende elementen of processen tot een groter geheel verbonden worden. De emergente kwaliteit of het emergente gedrag is dan een kwaliteit van het nieuwe object of de nieuwe groep die geheel niet of niet in die mate of met die kwaliteit, aanwezig is bij een van de afzonderlijke elementen.’
Lastig definitie, dus ik probeer hem even uiteen te rafelen.
Verschillende elementen of processen tot een groter geheel verbonden worden.
Verschillende elementen vormen samen een systeem. Elektronische componenten die samen een computer vormen, mieren die samen een kolonie volgen, biologische cellen die samen een kind maken, en mensen die samen een gezin maken. Computers, kolonies, kinderen en gezinnen zijn allemaal ‘dingen’ (systemen) die bestaan uit verschillende onderdelen. Verschillende onderdelen bij elkaar worden samen een ‘ding’ wanneer ze onderling verbonden zijn. Als je willekeurig 4 volwassenen en kinderen bij elkaar zet, is het nog geen gezin. Het wordt een gezin wanneer er er sprake is van een of andere biologische band, een economische band maar zeker een emotionele band. Het is die samenhang, die relatie, die een groep mensen tot een gezin maakt.
De emergente kwaliteit, of het emergente gedrag, is dan een kwaliteit van het nieuwe object.
Dat samengestelde ‘ding’ (kolonie, kind, gezin) heeft eigenschappen. Een kolonie kan een nest bouwen, zorgt voor de nakomelingen, kan oorlog voeren met andere kolonies. Een kind kan lopen, is verlegen of juist extravert. Een gezin is rijk, is dysfunctioneel, of heeft hulp nodig. Het ‘ding’, dat eigenlijk alleen een verzameling is, heeft dus eigenschappen die waargenomen, gemeten, en veranderd kunnen worden.
die geheel niet of niet in die mate of met die kwaliteit, aanwezig is bij een van de afzonderlijke elementen.
Eén mier weet niet hoe hij een nest moet bouwen. Hij weet alleen hoe hij een grassprietje moet neerleggen. Het bouwen van de kolonie zit dus niet in de mier. Een kind dat verlegen is, is niet een kind dat opgebouwd is uit ‘verlegen’-cellen. Een dysfunctioneel gezin hoeft niet te bestaan niet uit dysfunctionele gezinsleden. Het gedrag van het geheel, zit niet in de onderdelen.
Kortom
Kortom: Het zijn de onderdelen samen, met hun onderlinge relatie, in een gegeven context, die het gedrag van het geheel bepalen.
Welk emergent gedrag ontstaat, is haast niet te voorspellen. Het ligt immers niet vast in de aanwezigen elementen. De interactie tussen de elementen (en toeval) bepaalt de emergentie.
En wat is nu de relatie tussen emergentie en pedagogiek?
Het gedrag van een systeem is emergent gedrag van dat systeem. De verlegenheid van een kind ontstaat uit een samenspel van genetische, sociale en ontwikkelingsfactoren. Huiselijk geweld is emergent gedrag van een gezin en ontstaat uit wederzijdse beïnvloeding tussen de eigenschappen van de verschillende gezinsleden in een bepaalde omgeving.
Als pedagoog willen we vaak het emergente gedrag van systemen (gezinnen, kinderen) veranderen: de mishandeling moet ophouden, ouders moeten ‘empowered’ worden of opvoedvaardigheden moeten worden verbeterd. Dat is meestal niet eenvoudig omdat dit ongewenste gedrag dus vanzelf is ontstaan (=emergentie). De onderdelen van het systeem hoeven helemaal niet blij te zijn met het emergente gedrag maar ze zijn vaak niet in staat om dit te veranderen. Dan komen ze om hulp vragen.
Houd in ieder geval in gedachte: hoe complexe het systeem, hoe meer de verschillende elementen elkaar beïnvloeden en hoe moeilijker het emergent gedrag verandert. Daarvoor moet je dan op zoek naar hefboompunten, maar dat is een andere blog.
Wist je dat je ook de ontwikkeling van kinderen kunt zien als emergente eigenschap? Kijk maar naar dit artikel over de twee visies over ontwikkeling.
Wil je weten waarom kennis over complexiteit belangrijk is? Lees dan dit artikel over het belang van complexiteit voor pedagogen
Emergentie is een eigenschap van complexe systemen, van alle soorten complexe systemen. Lees dit artikel al je geïnteresseerd bent in emergentie in allerlei andere vakgebieden.
