5 stappen voor een causaal diagram
Een plaatje van een complex systeem kan een hoop informatie opleveren. Systemen zijn vaak zo complex dat taal (per definitie lineair) de wederzijdse beïnvloeding niet goed duidelijk kan maken. Een plaatje kan dat wel. Zo’n plaatje met alle beïnvloedingsrelaties noemen we een causaaldiagram.
Zo’n diagram kan een hoop inzicht leveren, en het is bovendien een goede basis om met anderen te praten over de verschillende invloeden die in het systeem herkenbaar zijn. Maar het maken van zo’n plaatje valt nog niet mee. Hans Vermaak heeft 5 stappen beschreven om tot een goed causaal diagram te komen.
Dit is de vierde in een serie van 5 blogs waarin ik zo’n tot een goed causaaldiagram probeer te komen. Om de stappen concreet te laten zien, gebruik ik een voorbeeld over spijbelen op de middelbare school.
In stap 1 hebben we al brainstormend een flink aantal factoren gevonden waarvan we vermoeden dat ze op een of andere manier invloed hebben op spijbelen. Zie deze blog voor stap 1 van het maken van een causaaldiagram. In deze blog hebben we in stap 2 de factoren uit stap 1 aan elkaar verbonden. Deze blog vertelt over stap 3 waarin we de causaliteit hebben gecontroleerd en getypeerd (Als …. groter wordt, dan wordt …. Groter/kleiner).
Stap 4: loop al pratend door het diagram: herteken met herkenbare cirkels
Het diagram dat je nu hebt, zal waarschijnlijk nog zaken hebben die niet helemaal kloppen. Loop daarom het diagram al pratend nog eens door. Jij, of een ander, hoort dan vaak wel waar het verhaal niet loopt of niet klopt met je diagram. Let hierbij op:
- Waar je verhaal vast komt te zitten. Misschien zijn sommige pijlen niet causaal, of wijzen ze de verkeerde kant op. Of het diagram bestaat uit lossen delen die nog verbonden moeten worden.
- Waar je veel woorden nodig hebt om slechts enkele pijlen uit te leggen. Je moet dan factoren toevoegen om je verhaal meer te visualiseren. Of je noemt dingen die niet op het papier staan. Toevoegen dus.
- Waar de getekende relaties onvoldoende verklaren wat je wilt vertellen. Let op losse eindjes: attractoren die wel een gevolg zijn, maar nergens een oorzaak van zijn. Klopt dat? Of pijlen die de causale relatie niet goed duidelijk maken. Moeten er nog factoren tussen misschien?
Als het goed is, klopt je diagram nu inhoudelijk, maar ziet het er nog een beetje rottig uit.
Feedbackcirkels
Nu gaan we zoeken naar feedbackcirkels. Dit zijn factoren die via een aantal andere factoren zichzelf beïnvloeden: Meer kippen, geeft meer eieren, geeft meer kippen, geeft meer eieren, enz. Voor het zoeken start je met de elementen die zowel uitgaande als ingaande pijlen hebben. Vanuit zo’n startpunt ga je pijlen volgen. En als je weer bij hetzelfde startpunt uit kan komen, heb je een feedbackcirkel te pakken. Verderop, in de casus, zie je een paar voorbeelden. Waarschijnlijk vind je er meerdere in je diagram. Dan werkt met kleurtjes werken soms makkelijk. (soms ook niet, kijk maar ?)
Voor het beste effect moet je het diagram nu opnieuw tekenen. Dat hertekenen is lastig en vergt een artistieke/creatieve houding. Je krijgt je diagram het duidelijkst als je de volgende tips probeert toe te passen:
- Zet de elementen van feedbackcirkels ook daadwerkelijk in cirkels te zetten;
- zet de ingaande pijlen aan 1 kant en de uitgaande pijlen aan de andere kant, zo kan je hoofd het makkelijker lezen;
- probeer verschillende verhaallijnen te plaatsen in verschillende hoeken van een papier.
Voor het hertekenen geld: blijven proberen en oefening baart kunst. Ook nu kan het helpen om met post-its of iets dergelijks te werken. Zo kan je makkelijk schuiven en herordenen.
De casus
Dit was het plaatje aan het einde van de vorige fase:
Bij het doorlopen van het diagram heb ik nog 1 toevoeging gedaan: meer interesse zorgt voor meer concentratie. Eerlijk gezegd denk ik dat er nog blinde vlekken zijn, er nog wel wat te verbeteren is. Iemand om tegen/met te praten had waarschijnlijk wel het een en ander opgeleverd.
De kleurtjes die ik gebruikt heb voor de pijltjes komen overeen met feedbackcirkels: pijltjes in dezelfde kleur horen bij een feedbackcirkel.
Nu het moeilijke stuk, de gevonden cirkels in één plaatje krijgen. Alle cirkels die ik gevonden heb, staan hieronder. Alles wat niet in de cirkels staat, heb ik er voor de duidelijkheid uitgelaten. De roze pijlen geven een omgekeerde, negatieve relatie aan: hoe meer stress, hoe minder concentratie.
Wat mij nu opvalt is dat er geen feedbackcirkels met ‘relaties’ zijn. Mijn gevoel zegt dat dat niet goed is, daar moet nog wat zitten. Iemand anders zou mij hier vast bij kunnen helpen. Hij is dus inhoudelijk nog niet compleet.
In dit diagram zitten 12 verschillende feedbackloops. Kun je ze allemaal vinden?
Deze vereenvoudigde versie gaan we gebruiken in de volgende stap:
Op naar Stap 5. Daar wordt ook het belang van de feedbackcirkels duidelijk.
Het volledige artikel vindt je hier:
En is uit het boek:
Kessener, B., & van Oss, L. (2019). Meer dan de som der delen. Systeemdenkers over organiseren en veranderen. Management Impact.
