Kantelpunten

kantelpunt
opleidingen

Meepraten?

Kom bij de facebookgroep voor pedagogen die niet bang zijn voor complexiteit!

Een van meest fascinerende en ook de meest frustrerende eigenschap van complexe systemen is hoe een systeem reageert op verandering. Dat is namelijk niet te voorspellen. En dat is vervelend, omdat we als pedagogen vaak het emergente gedrag van een complex systeem willen veranderen. Dit proberen we door allerlei dingen aan het systeem veranderen. We sturen bijvoorbeeld ouders op opvoedtraining zodat ze de woede-uitbarstingen van hun peuter beter kunnen hanteren; we sturen kinderen die in de klas gepest worden naar kanjer-training of we proberen de buurt veiliger te maken in de hoop dat meer kinderen gaan buitenspelen.

Soms werken deze dingen, en soms ook niet. In andere gevallen werken ze voor de een wel, en voor de ander niet. Soms probeer je honderd dingen en gebeurt er niks, en soms lijkt een aai over de bol genoeg om een kind te veranderen. Dat veranderen van een complex systeem van het ene gedrag naar het andere, heet kantelen. Op zijn Engels is het Tipping.

Dit onvoorspelbare effect van een verandering komt door de onderlinge wederzijdse beïnvloeding van alle elementen, de complexiteit dus.

kantelpunten

Sneeuw

Neem bijvoorbeeld een besneeuwde berghelling.  Als je daarop loopt, krijg je een voetafdruk in de sneeuw. De sneeuw onder je voeten pakt dichter op elkaar onder de druk van je schoenen, maar een meter verderop is niet te merken dat je daar loopt. De druk van je schoenen wordt helemaal geabsorbeerd. Maar soms, soms ligt er een steentje onder de sneeuw die verschuift als je er op staat en ineens heb je een lawine. Dezelfde voetstap op een ander punt heeft ineens een heel ander effect. Als alle omstandigheden goed zijn, drukt dat ene steentje tegen twee andere steentjes, die op hun beurt weer andere stenen laten rollen. En voor je het weet is de hele helling aan het schuiven.

En zo werkt het dus ook in de praktijk. Als je in een complex pedagogisch systeem het juiste steentje weet te vinden, kun je met een kleine actie hele grote effecten veroorzaken. Zo kan een aai over de bol kan een kind het gevoel geven dat hij er wel toe doet, waardoor hij de reacties van anderen anders gaat interpreteren, waardoor hij anders gaat reageren, waardoor anderen anders op hen gaan reageren, waardoor zijn zelfvertrouwen toeneemt. Die ene aai zet een hele reeks veranderingen in werking die allemaal bepaald worden door de onderlinge relaties. Als de aai over de bol gevoeld wordt als onecht, dan doet het niks met het kind en verandert er dus helemaal niets.  De truc is om de steen te vinden die de lawine veroorzaakt. Laten we die voor het gemak de kantelsteen noemen.

Waar zijn die kantelpunten?

kantelpunt

Dat klinkt allemaal heel hoopvol, maar hoe vind je als pedagoog in de praktijk die kantelsteen dan? Eerlijk gezegd, dat is best lastig. In de praktijk van complexe problemen zie je dat men dan vaak heel veel veranderingen tegelijk doet. Op die manier hoop je dat één van die veranderingen de juiste kantelsteen is. Maar het is zeker geen garantie op succes. Een van andere veranderingen kan het effect van de kantelsteen teniet doen. Zoals met een bulldozer over de sneeuwhelling gaan. De kans op een lawine wordt een stuk groter. Maar misschien neem je ook een grote steen mee die de kantelsteen tegenhoudt. De lawine komt dan nooit goed op gang. (Waarom het oplossen voor verschillende  deelproblemen vaak niet werkt, wordt ook uitgelegd in ‘Puzzels, problemen, en zooitjes’)

Maar hopen dat je de goede steen vindt, is niet een heel constructieve manier van werken. Het oplossen van complexe problemen, het systeem laten kantelen naar een ander evenwicht, vereist bepaalde kennis in kunde. Wat je bijvoorbeeld moet weten is dat kantelpunten het gevolg zijn van versterkende feedbackloops in een systeem. Een feedbackloop zorgt ervoor dat verandering van een element leidt tot verandering van datzelfde element in dezelfde richting. Zoals een lawine die steeds groter wordt naarmate hij meer sneeuw meeneemt. En hoe meer sneeuw hij mee neemt hoe groter de lawine wordt. In de blog over feedbackloops wordt het uitgebreider uitgelegd.

De kantelsteen vind je in de feedbackloop. Blijft de vraag, hoe vind je de feedbackloop? Wat je dan nodig hebt, is inzicht in het systeem. Welke beïnvloeding speelt er? Welke stenen liggen er en waar? Een goede manier om dat inzicht te krijgen, is door een plaatje te maken van het systeem met een systeemdiagram. Als je zo’n systeemdiagram hebt, kun je de feedbackloop vinden.

Waarom wil je weten over kantelpunten?

Als het allemaal zo moeilijk en onvoorspelbaar is, wat heb je dan aan deze kennis is de praktijk? Wat mij betreft een aantal dingen:

  1. Er is altijd hoop. Dat er tot nu toe niks gewerkt heeft, wil niet zeggen dat het volgende wat je gaat proberen niet werkt. Als je niks doet, gebeurt er zeker niets.
  2. Als het niet werkt, is dat niet jouw schuld. Je hebt alleen de juiste kantelsteen nog niet gevonden. Dit is uiteraard geen excuus om je werk niet goed te doen en bij mislukkingen de schuld aan de complexiteit van het systeem te geven. Kennis, ervaring, inlevingsvermogen en communicatie zijn allemaal middelen die je moet inzetten om de kantelsteen te vinden. 
  3. Is het echt complex, maak dan een systeemdiagram, liefst samen met je cliënt. Dit geeft inzicht in wat er gebeurt en vaak ook waarom dingen in het verleden niet gelukt zijn.
  4. Blijf altijd monitoren. Zelfs als dingen niet gaan zoals je denkt of wilt is dat informatie. Gebruik deze informatie om je systeemdiagram bij te stellen.

Meer weten over kantelpunten?

Meer weten over kantelpunten? Lees dan bijvoorbeeld het boek ‘Het beslissende moment’ van Malcolm Gadwell.

Is het systeem gekanteld, maar valt het weer terug in het oude, ongewenste gedrag? Lees dan deze tip over het robuust maken van het nieuwe evenwicht.


Waarom kennis over complexiteit belangrijk is voor pedagogen? Lees dan dit artikel over het belang van complexiteit voor pedagogen.

Leren omgaan met complexe problemen? Wordt een dappere pedagoog!

dynamiek in pedagogiek

Wat zoek je?

Meer weten over hardnekkige pedagogische problemen?

podcast aanvragen

Ik stuur je drie dagen lang, elke dag een podcast waarin ik je vertel wat hardnekkige pedagogische problemen zo bijzonder maakt en wat dat voor jou als professional betekent.

dynamiek in pedagogiek

Deze website maakt gebruik van cookies. Door de site te blijven gebruiken, ga je akkoord met ons cookiebeleid. Meer informatie: Privacybeleid​