Een van de belangrijkste attractoren in een complex systeem is de manier waarop cliënten, vanuit hun mentale model, naar een bepaalde situatie kijken (Meadows, 2008). Dit mentale model bepaalt de beleving van een situatie en het gedrag in de situatie. Is, in de beleving van een cliënt, het gebrek aan succes het gevolg van (a) pech, (b) een bevestiging van persoonlijke onmacht of (c) de schuld van een ander? Deze blog gaat dus over de rol van mentale modellen in complexe systemen.
Wat is een mentaal model?
Wat is een mentaal model eigenlijk? Een mentaal model is een overtuiging over hoe de wereld werkt en in elkaar zit. Het is een representatie (model) van de wereld om je heen en de manier waarop zaken elkaar beïnvloeden. Bijvoorbeeld: Als je kind vervelend is, komt dat dan omdat het een moeilijk kind is, of omdat het kind slecht geslapen heeft? Het mentale model van een ouder bepaald het antwoord op vragen als: Hoe zie jij je kind, welke dingen beïnvloeden je kind en welke dingen kan jij doen om je kind te beïnvloeden?
Trouwens, hetzelfde geldt natuurlijk voor jouw mentale model ten opzichte van je client. Is de interventie niet succesvol omdat jij het niet goed hebt uitgelegd, de client niet goed genoeg zijn best doet, of is het pech? En als dappere pedagoog hoor je dan ook te denken: “Het is complex, dus misschien ergens een attractor over het hoofd gezien? Terug naar de tekentafel om het systeem nog eens goed te bekijken”.
Hoe ontstaat een mentaal model?
Mentale modellen worden in de loop van een mensenleven opgebouwd op basis van ervaringen. Maar mentale modellen zijn zeker niet altijd een correcte weergave van de werkelijkheid. Ze kunnen gevormd worden door vage herinneringen, incomplete feiten en foute associaties. Het feit dat Oma dood ging omdat ze naar het ziekenhuis ging, kan ervoor zorgen dat een ziekhuis een heel eng ding worden in het hoofd van een kind. En als je je eigen moeder hebt horen zeggen dat kinderen vervelend zijn, bepaalt dat ook hoe je naar je eigen kind kijkt.
Welke rol spelen mentale modellen in complexe systemen?
In complexe systemen hebben mentale modellen van mensen twee grote rollen. Ten eerste beïnvloeden ze de waarneming. Mentale modellen beïnvloeden wat je ziet en hoort. Als je denkt dat je kind vervelend is in plaats van vervelend doet, dan zie je het effect van slaap op zijn gedrag ook niet. Denk je dat men je niet aardig vindt, dan zie je niet dat die glimlach voor jou bedoeld is. Als je denkt dat alles mislukt, dan zie je kleine successen niet tussen het falen door. Je ziet eigenlijk alleen de dingen die je mentale model bevestigen. Hierdoor kan er een selffulfilling prophecy ontstaan, een feedbackloop die zichzelf versterkt: Ik ben stom, kijk maar, ze vinden met stom.
De tweede rol die mentale modellen hebben in complexe systemen is dat ze de basis zijn voor de relaties tussen de elementen. En alle relaties samen vormen samen de structuur van het systeem. Het mentale model bepaald hoe iemand de omgeving ziet, hoe iemand reageert, hoe de relaties met anderen eruit zien. Die relaties hebben op hun beurt weer invloed op het mentale model van de mensen erom heen. Net zoals het mentale model van Oma het mentale model van moeder heeft beïnvloed, zo heeft het mentale model van moeder invloed op haar kind. Zijn volwassenen wispelturig en niet te vertrouwen? Moet ik altijd lief en aardig zijn zodat iedereen mij lief vindt? Ben ik niet goed genoeg zoals ik ben?
Mentale modellen bepalen zo dus de structuur van het systeem. Vind je dat kinderen zelf kunnen bepalen wanneer ze naar bed mogen omdat je denkt dat kinderen dat zelf goed kunnen aanvoelen? Dan zal je waarschijnlijk geen strakke bedtijdroutine hebben. Vind je dat kinderen op hun tiende best zelfstandig naar school kunnen fietsen, dan zal je ze dat ook laten doen. Vind je dat cliënten hun eigen verantwoordelijkheid moeten nemen, dan zal je ze minder aan de hand houden.
Wat zijn de gevolgen van mentale modellen in complexe systemen?
De structuur en de relaties die gevormd zijn onder invloed van de mentale modellen zorgen voor een evenwicht in het complexe systeem. Pogingen om het evenwicht te laten kantelen door een interventie voor te stellen die tegen het mentale model ingaat, zal op veel weerstand kunnen rekenen. Eigenlijk probeer je het mentale model te veranderen. Als je een bedtijdroutine wilt introduceren, druist dat in tegen het idee dat kinderen dat heel goed zelf kunnen. Je vraagt ze dus te erkennen dat kinderen dat eigenlijk niet kunnen. Maar het hele systeem houdt dat mentale model al jaren in stand door de selectieve waarneming. Kleine mislukkingen worden gezien als bevestiging van het oude model en het enthousiasme voor de interventie neemt snel af. Het nieuwe model ‘plakt’ niet en met terugkeer van het oude mentale model valt het systeem snel weer in het oude evenwicht.
Maar als je het mentale model wel weet te veranderen, dan verandert ook de perceptie. Met verandering van perceptie ontstaat ook een verandering in reageren en handelen, in relaties dus. Op deze manier kan het systeem wel duurzaam naar een ander evenwicht.
Hoe kun je mentale modellen veranderen?
Het veranderen van mentale modellen is niet eenvoudig. Ze kunnen bijvoorbeeld heel nauw verweven zijn met iemands zelfbeeld. Maar ze kunnen wel veranderd worden. In sommige gevallen is daar gespecialiseerde professionals voor nodig, maar niet altijd. Ook als pedagoog kun je een aantal dingen doen.
Zo kan het helpen om in dialoog met de cliënt niet-functionele mentale modellen te verkennen en kritisch te bekijken (Senge, 1992). Het feit dat mentale modellen de perceptie vertekenen is hierbij een uitgangspunt. “Je kind is dus volgens jou altijd vervelend. Is ze ook wel eens lief? Zijn alle kinderen vervelend? Ken je ook aardige kinderen? Waarom denk je dat?”
Wat ook effectief gebleken is, is het permanent herkaderen en daarmee een situatie in een positiever daglicht plaatsen (Van Mameren-Broers, 2018). Als een client zegt: “ik ben altijd moe” kan je herkaderen door “dus je hebt een druk leven”. Hiermee verschuif je de oorzaak van een persoonlijke eigenschap naar een omgevingsfactor. Een client kan een omgevingsfactor wel als veranderbaar zien, en zo actie gaan ondernemen om meer rust te creëren. Het mentale model verandert omdat “moe zijn” gaat van iets onveranderlijks (eigenschap) naar iets veranderlijks (omgeving).
Het kan zijn dat er een ‘aha’-momentje is bij de client. Een systeem en het bij behorende probleem kan dan snel kantelen. Jouw professionele hulp is minder nodig. Maar het zal vaker voorkomen dat je het proces van verkennen en kritisch bekijken een tijdje moet volhouden. Ook mentale modellen zijn namelijk complexe systemen, met een evenwicht, weerstand tegen verandering en een eigen kantelpunt.
Meer weten? Kijk waarom kennis over complexiteit belangrijk is voor pedagogen.
Niet alle problemen zijn hetzelfde. Lees hier welke problemen je anders (complex) moet aanpakken.
Meer tips? Lees hier hoe je kan zorgen dat een systeem niet terug valt in het oude evenwicht als de interventie stop. Of kijk hier voor een overzicht van alle tips.
